İŞÇİYE ZORLA MESAİ YAPTIRILMASI

İşçiye zorla mesai yaptırılması çalışma hayatında oldukça karşılaşılan ve hukuki uyuşmazlıklara neden olan bir problemdir. İşçiler, işverene karşı zorla mesai yaptırılmasına karşı tasarrufta bulanabileceği haklarını İş Kanunu’ndan alırlar. Fazla ve zorla mesai uygulamaları; iş güvencesi, ücret hakkı, dinlenme hakkı vb. gibi temel iş hukuku kavramlarıyla doğrudan ilintilidir.

Bu yazıda da bu temel hakkın ne olduğu, ihlali durumunda nelerle karşılaşılabileceği, konuya ilişkin bazı temel kavramların anlatımı vb. pek çok noktaya değinilecektir.

İŞÇİYE ZORLA FAZLA MESAİ YAPTIRILMASI

İlgili İş Kanunu uyarınca işçinin fazla mesaiye dahil edilebilmesi için açık rızası alınmalıdır. Bu özgür iradeye dayanmalıdır. Ancak uygulamada işverenlerin bu konuda baskı kurmak suretiyle işçilerin bu temel hakkını ihlal ettiğini görmekteyiz.

İş hukukunda taraflar, genelde işçi ve işveren arasında denge kurmak esastır. Ancak güç dengesizliği nedeniyle işçilerin çoğu zaman sessiz kalmak zorunda bırakıldığı bu durum, hukuki zeminde değerlendirildiğinde işveren açısından önemli yaptırımlara gebedir. Bu nedenle, işçiye zorla fazla mesai yaptırılması konusu hem bireysel hem de toplumsal boyutta hukuki ve etik boyutları olan bir meseledir.

FAZLA MESAİ KAVRAMI VE YASAL DÜZENLEMELER

Fazla mesai, işçinin kanunca belirlenmiş haftalık çalışma süresi olan 45 saatin üzerinde çalıştırılmasını ifade eder. Bu sınır 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesi ile ihdas edilmiştir. Bu 45 saati aşan her saat dilimi fazla mesai olarak değerlendirilir ve bu çalışma karşılığında işçi, yasal ya da sözleşmesel saatlik ücretinin %50 fazlası oranında bir ödemeye hak kazanır. Fazla mesai kurumu hususunda düzenlenmiş bir diğer sınır ise yıllık sınırdır, ki bu en fazla 270 saat olarak saptanmıştır.

Her ne kadar kanuni bir düzenleme olsa da iş sağlığı ve güvenliği bakımından bu uygulamaya istisnai hallerde başvurulmalıdır. Süreklilik arz etmesi durumunda işçinin dinlenme hakkının ihlali bahis olabilmektedir. Dolayısıyla işverenler tarafından bu uygulamaya zorunlu nedenlerle başvurulması gerekmektedir.

FAZLA MESAİ YAPTIRILMASI İÇİN GEREKEN ŞARTLAR

Fazla mesai için zorunlu durumunun gerekli olmasının yanı sıra bazı şartlarında karşılanması gerekmektedir:

• İşçinin yazılı onayının alınması bunlardan ilkidir. İşçi fazla mesai yapmayı kabul ederse, yazılı bir muvafakatname ile bunu beyan etmelidir.
• İşçinin fazla mesai süresi ve içeriğine ilişkin işçinin önceden bilgilendirmesi bir diğer şarttır. Fazla mesai süresinin belgelenmesi, sınırlandırılması ve kayıt altına alınması işçi hakları bakımından önem taşımaktadır.
• İşin zorunlu veya acil bir ihtiyacı karşılamak amacıyla olması

FAZLA MESAİ MUVAFAKATNAMESİ

Fazla mesai için gereken şartlar kısmında da belirtildiği üzere fazla mesai muvafakatnamesi, işçinin fazla çalışmayı kabul beyanına ilişkin yazılı belgedir. Muvafakatname olmadan yapılan her fazla mesai, işçinin iradesi dışında kabul edilir ve hukuki sonuç doğurur. Bu muvafakatname yazılı olmak zorundadır, sözlü beyan hukuki anlamda geçerlilik arz etmez. Aynı zamanda bu muvafakatname, genel ve süresiz bir rızayı ifade etmez. Yıllık olarak yenilenmelidir.

Muvakatnamenin içeriğinde, işçinin fazla mesaiyi hangi koşullar dahilinde kabul ettiği ve fazla mesaiye ilişkin hangi sınırların esas alınacağı düzenlenir. Haftalık veya aylık sınırlar, fazla mesai durumunda ücret oranı vb. hususlar bu düzenlemelere örnek teşkil edebilir.

FAZLA MESAİ MUVAFAKATNAMESİNDEN CAYMA HAKKI

Fazla mesai muvafakatnamesinden cayma hakkı işçinin işverene karşı sahip olduğu haklardandır. Cayma hakkını kullanımı için herhangi bir gerekçe sunulması gerekmez. Bu hak tek taraflı ve sınırsızdır. İşçi söz konusu muvakatnameyi imzaladıktan sonra yazılı olarak fazla mesai yapmak istemediğini beyan ederse, söz konusu muvafakatname hükümsüz hale gelir.

Sonuç olarak, işçi fazla mesai yapmaya ilişkin verdiği rızayı geri alma konusunda tam bir serbestiye sahiptir. Bu hak, işçinin çalışma hayatındaki temel özgürlüklerinden biri olarak korunmakta ve işverenin baskı ya da tehdit ile bu kararı engellemesi açıkça hukuka aykırı kabul edilir.

FAZLA MESAİ YAPTIRMANIN YASAK OLDUĞU KİŞİLER

İlgili İş Kanunu ve yönetmelikler uyarınca bazı işçi gruplarına fazla mesai yaptırılması yasaklanmıştır. Bu düzenlemeler işçilerin; sağlık, güvenlik ve özel durumlarını korumak amacıyla getirilmiş olup, ihlali halinde işveren ciddi hukuki yaptırımlarla karşılaşabilir. Bunlardan bazıları:

• 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçiler
• Hamile veya yeni doğum yapmış kadın işçiler
• Kısmi süreli (part-time) çalışan işçiler
• İş sağlığı açısından fazla mesaiye konu olması sakıncalı olan işçiler

Bu kişilere fazla mesai yaptırılması durumunda işveren hem idari para cezaları ile hem de işçinin maddi-manevi zararlarına katlanmakla yükümlü olabilir.

ZORLA MESAİ YAPTIRILAN İŞÇİNİN HAKLARI

Zorla mesai yaptırmak hem Anayasa’da güvence altına alınmış çalışma hakkına hem de İş Kanunu’na aykırılık teşkil eden bir durumdur. Bu tür bir uygulamaya maruz bırakılan işçi çeşitli haklara sahiptir. Söz konusu haklar hem ücret alacağı hem de iş sözleşmesinin feshi gibi işçi açısından pek çok talebi doğurmaktadır.

1. İşçi, öncelikle yaptığı fazla çalışmanın ücretini doğrudan talep edebilme hakkına sahiptir. İş Kanunu’na göre fazla mesai ücreti, normal saatlik ücretin %50 fazlası üzerinden hesaplanır. Ücretin ödenmemesi halinde işçi, arabuluculuk süreci sonrasında iş mahkemesinde alacak davası açabilir.
2. Zorla mesainin sürekli hale gelmesi işçiye aynı zamanda haklı fesih nedeni sağlamaktadır. Bu yola başvuran işçi; kıdem tazminatı, varsa fazla mesai alacakları, yıllık izin ücreti gibi tüm haklarını talep edebilir.
3. İşçinin mobbing’e maruz kalması durumunda manevi tazminat talebi de söz konusu olabilir. Somut olayın koşullarına göre mahkemece bu tür tazminatlara hükmedilebilmektedir.

İŞÇİYE ZORLA MESAİ YAPTIRILMASI NEDENİYLE HAKLI FESİH

İşçinin hakkı olarak ifade ettiğimiz haklı fesih, İş Kanunu’na dayanmaktadır. İlgili Kanun uyarınca işçi, yükümlülüklere aykırı davranılması durumunda iş sözleşmesini derhal feshedebilir.

Haklı nedenle fesih yapan işçi, noter aracılığıyla veya yazılı beyanla durumu belgeleyerek süreci başlatmalı, ardından 30 gün içinde arabuluculuk başvurusu yaparak yasal haklarını koruma altına almalıdır. Bu süreçte yazılı deliller, tanık beyanları ve varsa işyeri kayıtları büyük önem taşır.  Yargıtay kararları da işçiye rızası dışında sürekli olarak fazla mesai yaptırılmasının, iş sözleşmesinin işçi tarafından haklı nedenle feshedilmesini meşru kıldığını açıkça ortaya koymaktadır.

FAZLA MESAİ ÜCRETİ ÖDENMEZSE NE OLUR

İşçinin yaptığı fazla mesainin karşılığında ücret almaması, hem İş Kanunu’nun 41. maddesinin ihlalini hem de hakkaniyet ilkelerinin çiğnenmesi sonucunu doğurur. İşveren, işçiye yaptığı fazla mesai için yasal ücreti ödemezse, bu durum işçi açısından çeşitli hak taleplerine konu olabilir.

1. Fazla mesai ücreti ödenmeyen işçi, öncelikle arabuluculuk yoluna başvurarak bu alacağını talep etmelidir.
2. Arabuluculuk sürecinden sonuç alınamazsa, işçi iş mahkemesinde fazla mesai alacağı davası açabilir. Bu davada, işçi fazla çalıştığını ispat etmek zorundadır. Delil olarak puantaj kayıtları, giriş-çıkış saatleri, tanık beyanları ve bordrolar kullanılabilir.
3. İşçi, bu konuyu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na şikâyet ederek işverene idari para cezası uygulanmasını sağlayabilir. Fazla mesai ücretinin ödenmemesi durumunda, işçi ayrıca bunu haklı fesih gerekçesi olarak kullanabilir. İş Kanunu’na göre işçinin ücretinin zamanında ve eksiksiz ödenmemesi, iş sözleşmesini derhal ve tazminat haklarıyla birlikte feshetmesi için yeterlidir. Bu durumda işçi, kıdem tazminatına hak kazanır.

Nihayetinde fazla mesai ücreti ödenmemesi gerek işçi gerek işveren açısından başvurulması hiçbir açıdan tavsiye edilebilir bir yol değildir. Hem işçi açısından maddi kayıplara yol açar hem de işveren açısından ciddi müeyyideler doğurur. Bu nedenle işverenlerin bu konuda dikkatli davranması, işçilerin ise haklarını bilinçli bir şekilde araması büyük önem arz eder.

İŞÇİ, FAZLA MESAİ YAPMAYI REDDEDEBİLİR Mİ?

İşçi fazla mesai yapmama hakkına mutlak şekilde sahiptir, buna hiçbir koşulda zorlanamaz. Bu uygulama işçinin rızasına bağlı doğabilen istisnai bir durum teşkil eder. İşverenin tek taraflı olarak yürütebileceği bir hususu ifade etmez. Dolayısıyla işçi, önceden bir muvafakatname vermemişse yahut verdiği muvafakatnameden caymış ise fazla mesai yapmaya zorlanamaz.

Fazla mesai yapmayı reddeden işçinin bu kararı, işveren tarafından terfisine veya primlerine olumsuz olarak yansıtılmamalıdır. Bu durumun söz konusu olması durumunda işverenin ayrımcılık yasağını ihlal ettiği kabul edilmelidir. Fazla mesai, çalışma hakkına ilişkin temel bir element olup işçinin irade serbestisine bırakılmıştır. Aksi bir durum idari yahut hukuki yaptırım ve sorumluluklar silsilesini doğurur.

FAZLA MESAİ YAPMAYI REDDEDEN İŞÇİNİN İŞTEN ÇIKARILMA DURUMU

Fazla mesai yapmayı reddeden bir işçinin sırf bu gerekçeyle işten çıkarılması, işçinin temel haklarının ihlalini teşkil ettiği için işçiye pek çok yasal hak tanır. Fazla mesai esasında işçinin rıza vermesine bağlıdır ve işçi bu rızayı vermemişse, işverenin baskı kurmak suretiyle bunu dayatması mümkün değildir. Yalnızca fazla mesai yapmayı kabul etmediği için işten çıkarılan işçi, işe iade davası açma hakkına sahiptir.

İşveren fesihte geçerli bir sebep göstermek zorundadır. Fazla mesaiyi reddetmek işveren bakımından geçerli bir fesih nedeni oluşturmaz, olması durumunda keyfi fesih olarak değerlendirilir. İşçi bu durumda, işe iade davası açarak işine geri dönmeyi talep edebilir veya işe dönmemeyi tercih ederek tazminatlarını alabilir.

İşçi fazla mesai yapmayı reddettiği için işten çıkarıldıysa ve bu durum ayrımcılığı da içeriyorsa (örneğin sadece belli grup çalışanlara uygulanan bir tutumsa), işçi ayrımcılık tazminatı da talep edebilir.

İŞE İADE DAVASI VE DAVA SÜRECİ

Fazla mesai yapmayı reddettiği için işten çıkarılan işçi, işe iade davası açmak suretiyle haklarını arayabilir. İş Kanunu’nun 18-21. Maddeleri arasında bu süreç düzenlenmiştir. Adım adım gitmek gerekirse:

1. İşten çıkarılan işçi, öncelikle arabuluculuk başvurusunda bulunmalıdır. Bu süreç en fazla 3 hafta sürer. Taraflar anlaşamazsa, arabulucunun düzenlediği tutanak ile dava yoluna gidilebilir.
2. İşçi son tutanağın düzenlendiği tarihten itibaren 2 hafta içinde işe iade davası açmalıdır. Yetkili mahkeme İş Mahkemeleridir.
3. İşçi dava açabilmek için işyerinde en az 30 işçinin çalışıyor olması, işçinin en az 6 aylık kıdemi bulunması, sözleşmenin belirsiz süreli olması gerekmektedir.
4. Mahkeme feshin geçersizliğine hükmederse, işverenin işçiye işi iade etmesi süreci başalr. Ayrıca somut olaya göre işçiye, boşta geçen süre ücreti ödenmesine karar verilebilir.

HAKLI FESİH DURUMUNDA İŞÇİLİK ALACAKLARI DAVASI

Haklı nedenle fesih durumunda işçi aşağıdaki alacaklarını talep edebilir:

• Kıdem tazminatı
• Fazla mesai alacakları
• Resmi tatil ve hafta tatili ücretleri
• Varsa diğer ödenmeyen ücretler ve primler

Dava açılmadan önce işçi, işe iade davasında olduğu gibi, arabuluculuk başvurusunda bulunmalıdır. Anlaşma sağlanmazsa arabuluculuk tutanağı ile dava yoluna gidilir. Kıdem ve ihbar tazminatları için belirlenmiş 5 yıllık zamanaşımı süresine dikkat edilerek talepler ifade edilmelidir. Yetkili mahkeme İş Mahkemeleridir. İşçinin çalıştığı yer mahkemesi görevli ve yetkilidir.

SIKÇA SORULAN SORULAR

Fazla Mesai Yapmak İstemeyen İşçi Ne Yapmalı?

İşçi, fazla mesaiyi yapmayı reddedebilir, ancak işverenin bu konuda baskı yapmaması gerektiğini unutmamalıdır. Eğer reddedilirse, yasal haklar korunabilir.

Zorla Mesai Nereye Şikayet Edilir?

Zorla fazla mesai yapılması durumunda işçi, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına ya da İş Mahkemesine başvurabilir.

Kimlere Fazla Çalışma Yaptırılamaz?

Hamileler, engelliler, 16 yaş altı çocuklar ve 18 yaşından küçükler gibi özel gruptaki çalışanlara fazla mesai yaptırılamaz.

Fazla Mesai 270 Saati Aşarsa Ne Olur?

İşverenin bu çalışmayı yasal çerçevede sunması imkansız hale gelir ve işçi bu durumda yasal yollara başvurarak kanuni haklarını talep edebilir.

Özel Sektörde Mesai Zorunlu Mudur?

Özel sektörde fazla mesaide de işçinin rızası esastır. İşverenin işçiye zorla mesai yaptırması yasaktır.

Fazla Mesai 1 Ayda Kaç Saati Geçemez?

İş Kanunu’na göre, işçiye ayda 45 saati geçmeyecek şekilde fazla mesai yaptırılabilir.

İşveren, İşçiye Zorla Fazla Mesai Yaptırabilir Mi?

Hayır, işveren işçiye zorla fazla mesai yaptırmak hakkına sahip değildir, yalnızca işçinin rızasına bağlıdır.

İşçi, Fazla Mesai Yapmayı Reddedebilir Mi?

Evet, işçi fazla mesai yapmayı reddedebilir, çünkü fazla mesai işçinin rızasına bağlıdır.

Fazla Mesai Yaptırılabilmesi İçin İşçinin Yazılı Onayı Gerekli Midir?

Evet, işçiden yazılı bir onay alınması gereklidir, buna muvafakatname denir. Aksi takdirde işçiden fazla mesai talep edilemez.

İşçi, Fazla Mesaiye Rıza Göstermediğinde İşten Çıkarılabilir Mi?

Hayır, işçi fazla mesai yapmayı reddettiğinde işten çıkarılamaz, çünkü bu durum haklı fesih nedeni oluşturmaz.

İş Kanunu’na Göre Fazla Mesai Süresi Ne Kadardır?

İş Kanunu’na göre, bir işçinin günlük çalışma süresi 11 saati geçemez ve yıllık fazla mesai süresi 270 saati aşamaz.

İşveren, Fazla Mesaiyi Bordroya Yansıtmadan Ödeme Yapabilir Mi?

Hayır, işveren fazla mesai ücretini bordroya yansıtmadan ödeme yapamaz, her ödeme resmi olarak kayıt altına alınmak suretiyle belgelenmelidir.

İşçi, Fazla Mesai Yapmamak İçin Nasıl İtiraz Edebilir?

İşçi, yazılı olarak işverene itirazını bildirerek fazla mesai yapmayı reddedebilir. Buna zorlanamaz.

İşçi, Fazla Mesai Nedeniyle İstifa Ederse Tazminat Alabilir Mi?

Evet, fazla mesai zorlaması nedeniyle işçi istifa ederse, haklı fesih nedeniyle tazminat hakkı vardır.

İşveren, Fazla Mesai Ücreti Yerine İzin Hakkı Verebilir Mi?

Evet, işveren fazla mesai ücreti yerine işçiye izin hakkı verebilir, ancak bu işçinin rızasıyla ilgilidir.

Mesaiye Kalmayan İşçiye Tutanak Tutulur Mu?

Hayır, mesaiye kalmayan işçiye tutanak tutulması, hukuka aykırı bir işlem olur.

A. Fettah Tüfekçi